Μέγας Κανών: Ένας μεγαλειώδης ύμνος συντριβής, μετάνοιας και ελπίδας

Του κ. Ευαγγέλου Π. Λέκκου στην Romfea.gr

θεολόγου, νομικού τ. διευθυντού της Αποστολικής Διακονίας

Με τον Μεγάλο Κανόνα με συνδέει ισχυρή ανάμνηση από τα φοιτητικά μου χρόνια: Το 1960, δευτεροετής στη Θεολογική Σχολή της Αθήνας, μετά από ανάθεση του Καθηγητή της Δογματικής Ιωάννη Καρμίρη, ανέλαβα να συντάξω σχετική εργασία με θέμα “Η δογματική διδασκαλία του Μεγάλου Κανόνος”.

Η 50 σελίδων εργασία μου ικανοποίησε τον αείμνηστο Καθηγητή και όρισε να την αναγνώσω ενώπιον των συμφοιτητών/τριών μου.

Έκτοτε τρέφω ιδιαίτερη αγάπη για τον Κανόνα αυτόν και τον υμνογράφο του άγιο Ανδρέα (650-740), τον Ιεροσολυμίτη και αρχιεπίσκοπο Κρήτης, ο οποίος -κατά τη γνώμη των ειδικών- πρώτος συνέθεσε Κανόνες.

Στο παρόν άρθρο παραθέτω μια πολύ συνοπτική προσέγγιση του περιεχομένου του.

Οι Κανόνες είναι ένα από τα πλέον γνωστά είδη εκκλησιαστικών ύμνων. Αποτελούνται συνήθως από εννέα ωδές, χωρίς να λείπουν και Κανόνες με δύο ή τρεις (διώδια/τριώδια).

Λέγεται “Μέγας” όχι μόνο λόγω της έκτασής του, αλλά και εξαιτίας του υψηλού περιεχομένου του.

Αποτελείται από 11 “ειρμούς” και 250 “τροπάρια”. Ειρμός (από το ρήμα είρω = συνδέω, συνάπτω) λέγεται ο πρώτος ύμνος της ωδής, που δίνει ρυθμό και μελωδία στα τροπάρια που ακολουθούν.

Τροπάριο πάλι είναι ο έμμετρος ύμνος (στην ποίηση είναι η “στροφή”), που αποτελεί την κύρια μορφή της ορθόδοξης υμνογραφίας.

Το περιεχόμενο των εκκλησιαστικών ύμνων – τροπαρίων ποικίλει. Άλλοτε είναι αναστάσιμο, ενίοτε σταυρώσιμο ή μαρτυρικό, θεοτοκίο, σταυροθεοτοκίο ή νεκρώσιμο.

Ως προς το μέλος ονομάζονται αυτόμελα, ιδιόμελα, προσόμοια κ.λπ. Αν προτάσσονται ψαλμικοί στίχοι χαρακτηρίζονται στιχηρά, αίνοι ή απόστιχα.

Ο Μέγας Κανών που ψάλλεται την Πέμπτη της Ε΄ εβδομάδας των Νηστειών (στους ενοριακούς ναούς το εσπέρας της Τετάρτης), αποβλέπει στη μετάνοια και σωτηρία του ανθρώπου, που πιστεύει στον Θεό.

Για να το επιτύχει αυτό ο ιερός υμνωδός προβάλλει με αριστοτεχνικό τρόπο την ιστορία του ανθρώπινου γένους, επικεντρώνοντας όχι μόνο στα άξια μίμησης πρόσωπα, αλλά και σ’ εκείνα που επιμελώς πρέπει να αποφεύγουν οι χριστιανοί.

Έτσι, σαν σε κινηματογραφική ταινία παρελαύνουν μπροστά μας: Οι πρωτόπλαστοι Αδάμ και Εύα που παράκουσαν την εντολή του Θεού κι εκδιώχθηκαν από τον κήπο της Εδέμ.

Ο αδελφοκτόνος Κάιν και ο δίκαιος Άβελ. Ο άσωτος υιός. Ο κακός λευίτης και ο καλός Σαμαρείτης. Η πόρνη που μετανόησε. Ο Δαβίδ που αμάρτησε βαριά.

Ο τελώνης που εκζήτησε το θείον έλεος. Ο Ενώχ, ο Νώε, ο Λάμεχ, οι κάτοικοι των Σοδόμων που κάηκαν εξαιτίας της ανομίας τους.

Ο Λωτ που σώθηκε, ο Σημ που ευλογήθηκε, ο Αβραάμ που αξιώθηκε να γίνει “πατέρας εθνών”, ο Ισαάκ, “το πρότυπο της προαίρεσης” κ.λπ., ενώ και πολλές άγιες και μη γυναίκες της Παλαιάς Διαθήκης αναφέρονται ως πρότυπα μίμησης ή αποφυγής.

Ο Μέγας Κανών διακρίνεται για την κατανυκτικότητα και αφυπνιστικότητα του περιεχομένου του.

Αγγίζει το συναίσθημα και την καρδιά του προσευχόμενου χριστιανού.

Τελικός σκοπός του είναι αφενός να εξυμνήσει και αναδείξει τις θεοτίμητες εκείνες αρετές, οι οποίες οδηγούν στην πνευματική αυτογνωσία και συντριβή της καρδιάς, στην κατάνυξη των δακρύων, στην ειλικρινή ταπεινοφροσύνη, στο χαροποιόν πένθος, στη μετάνοια που σώζει: “Τα έργα σου μη παρίδης, το πλάσμα σου μη παρόψη Δικαιοκρίτα…, έχεις ως Κύριος πάντων την εξουσίαν, αφιέναι αμαρτήματα”.

Αφετέρου να στιγματίσει και να αποδοκιμάσει εκείνες τις μεμπτές πράξεις (αμαρτίες, πάθη και έργα της αποστασίας, με κορυφαία την αμετανοησία), που κρατούν τον άνθρωπο μακράν του Λυτρωτού και τον οδηγούν στην αιώνια απώλεια.

Χωρίς ο άγιος Ανδρέας Κρήτης να θεωρεί την απόκτηση των αρετών ως αυτοσκοπό, φιλοδοξεί να βοηθήσει τον αμαρτωλό άνθρωπο να απεκδυθεί τον χιτώνα της φθοράς και να ενδυθεί τη “θεοϋφαντη” στολή.

Τότε, με την πίστη και την ενάρετη ζωή ως γέφυρα, θα διαβεί και θα εισέλθει στην αιώνια μακαριότητα, θα θεωθεί και θα είναι “πάντοτε συν Κυρίω” (Α΄ Θεσ. 2,16. 4,17).

Γι’ αυτό (κατά το πρώτο τροπάριο της α΄ ωδής)

Πόθεν άρξομαι θρηνείν, τας του αθλίου μου βίου πράξεις; Ποίαν απαρχήν επιθήσω Χριστέ τη νυν θρηνωδία; Αλλ’ ως εύσπλαχνός μοι δος, παραπτωμάτων άφεσιν.